अध्ययन प्रक्रियेचे व्यवस्थापन- शिक्षकांची भूमिका

जागतिक दर्जाचे भविष्यवेधी शिक्षण मुलांना द्यावयाचे आहे. ‘लोकल टू ग्लोबल’ असा विचार करणारी मुले आपल्याला तयार करायची आहेत; त्या दृष्टीने अध्ययन प्रक्रियेचे नियोजन व व्यवस्थापन करताना शिक्षकांची भूमिका काय असेल याबाबत हे विचारमंथन.

    जग प्रचंड गतीने बदलत आहे त्या बदल्याच्या गतीशी जुळवून घेतले, तरच आपण उपयोगी ठरणार आहोत; म्हणजेच बदलत्या प्रवाहत, बदलत्या काळाचा अंदाज घेऊन, स्वतःला बदलत राहावे लागणार आहे. आपल्याला आपले भविष्य घडवायचे असेल, तर कायम अद्यावत राहावे लागणार आहे. अद्यावत राहावे लागणार आहे .तर त्यासाठी कायम शिकावे लागणार आहे. यासाठी learning to learn यावर काम करून, शिक्षकांना मुलांची अध्ययन कौशल्य विकसित करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्नशील राहावे लागणार आहे.

    भविष्याचा अंदाज घेऊन सतत शिकत राहणारी ,स्वतःला कायम अद्यावत ठेवणारी मुले तयार करणे, हेच आजच्या शिक्षकांसमोर आव्हान असणार आहे.

      ‘मी शिकवतो म्हणून मुले शिकतात’ या परंपरागत प्रक्रियेतून आपल्याला आता बाहेर पडावे लागेल .शालेय जीवनातच ‘शिकायचे कसे’ हे कौशल्य आपल्याला मुलांना शिकवावे लागेल. भविष्यासाठी सक्षम व्यक्तिमत्व तयार करण्याच्या दृष्टीने, शिक्षकांना अध्ययन प्रक्रियेचे नियोजन व व्यवस्थापन करावे लागेल.

          एक व्यक्ती म्हणून सर्व जगाने बालकाला स्वीकारावे. असे करताना जात, धर्म, पंथ, भाषा, संस्कृती या मर्यादा न ठरता, जमेच्या  बाजू ठराव्यात. स्वतःच्या संस्कृतीचा अभिमान बाळगत इतरांना स्वीकारण्याची क्षमता मुलांमध्ये विकसित करणे गरजेचे आहे.

     प्रत्येक मुलांमध्ये 10 प्रकारच्या बुद्धिमत्ता असतात. असे हावर्ड गार्डनर यांचे मत आहे. आपण शाळेत केवळ दोनच बुद्धिमत्तांवर विशेष भर देत असतो, त्या म्हणजे भाषिक बुद्धिमत्ता आणि तार्किक बुद्धिमत्ता. या पलीकडे वेगळ्या बुद्धिमत्ता असणाऱ्या मुलांवर यामुळे अन्याय होतो;म्हणूनच 100% मुलांच्या  क्षमतांचा उपयोग होईल, अशी प्रक्रिया शिक्षकांना राबवावी लागणार आहे. असे केले, तरच मुले पूर्ण वेळ आनंदाने शिकण्यास तयार होतील. त्या दृष्टीने सर्व शिक्षकांना आता आपली भूमिका बदलावी लागणार आहे. त्यासाठी प्रत्येक मुलांची विशेष बुद्धिमत्ता ओळखून, त्या बुद्धिमत्तेच्या मदतीने इतर सामान्य बुद्धिमत्ता विकसित करण्यासाठी शिक्षकांनी प्रयत्नशील राहून मुलांना संधी उपलब्ध करून देणे गरजेचे आहे.

       मुलांना केवळ अभ्यास करणे आवडत नाही. कोणत्याही एका गोष्टीत त्यांचे मन जास्त वेळ रमत नाही; परंतु काही विशेष प्रयोगशील शाळेतील मुले सतत न थकता, न थांबता शिकत राहतात; कारण स्वतः शिकण्यातील आनंद ती मुले अनुभवत असतात. शिकण्यास तयार असतात, म्हणून शिक्षकांना आता मुलांना स्वतः शिकण्यास प्रेरित करायचे आहे.

     PISA Ready विद्यार्थी आपल्याला तयार करायचे आहे. त्यासाठी चिकित्सक विचार(Critical thinking), सर्जनशील विचार(Creative thinking), सहयोग(Collaboration), संवाद(Communication ), आत्मविश्वास(Confidence ), करुणा(Compassion) हे 6 C s मुलांमध्ये विकसित करण्याचे काम आपल्याला करावे लागणार आहे. प्रत्येक मुलांची शिकण्याची गती आपल्याला वाढवावी लागणार आहे. त्यासाठी वेगवेगळी गती असणाऱ्या मुलांचा विचार करून अध्ययन अनुभव चिंतन, मनन यांचे नियोजन करावे लागणार आहे. त्यासाठी पुढील सहा पायऱ्या उपयोगात आणावे लागतील . 1)मुलांना स्वतः शिकण्यास प्रेरित करणे 2)मुलांना शिकण्यास आव्हान देणे 3)गट अध्ययन 4) मुलांच्या जिज्ञासू वृत्तीचा सन्मान करणे. 5) मुलांच्या शिकण्यात तंत्रज्ञानाचा उपयोग करणे 6) मुलांनी स्वतःच्या शिकण्याची गती वाढविणे.

      यानुसार अध्ययन प्रक्रियेचे व्यवस्थापन व नियोजन केल्यास, मुलांची अध्ययन कौशल्य विकसित होतील व मुले स्वतः शिकायला लागतील. मुलांची शिकण्याची गती वाढेल. त्याचा परिणाम शिक्षकांचे काम अर्ध्यावर येईल. परिणाम दुप्पट आणि आनंद तिप्पट मिळेल. म्हणजेच शिक्षकांची भूमिका केवळ माहिती देण्याची नाही अथवा पारंपारिक पद्धतीने मुलांना अध्यापन करणाऱ्यांची नाही, तर प्रत्येक मूळ शिकावे, यासाठी नियोजन ,व्यवस्थापन आणि मुलांच्या शिकण्याचे नेतृत्व करणारी असणार आहे.

      श्री चेतन मधुकर शिंदे

             मुख्याध्यापक

    जि प शाळा कलमाडी त बो

      ता. शहादा जि. नंदुरबार

मो. न.-8080164987